DÖŞ XƏRÇƏNGI NECƏ SEYR EDƏR
Prognostik faktor nədir?
Bəzi insanlarda xərçəng daha yaxşı və yavaş izlənərkən, bəzi insanlarda isə sürətlə irəliləyir; qısa bir müddətdə həyatı təhlükə altına almağa başlayır. Bunun səbəbi, fərqli insanlardakı xərçəng hüceyrələrinin fərqli xüsusiyyətlər daşımasıdır. Bu xüsusiyyətlər müxtəlif labaratoriya testləri ilə araşdırılaraq xərçəngin hansı formada olması mövzusunda təxminlər edilməyə çalışılır. Xəstəliyin vəziyyətini təyin edən bu xüsusiyyətlərə proqnostik faktorlar deyirik. Məsələn şişin ölçüsü,qoltuq altındakı metastaz olan linfa düyünü sayı, hüceyrə və nüvə quruluşundakı dəyişiklik (grade) kimidir
Müalicəsinin planlanması proqnostik faktorların qiymətləndirilməsi ilə edilir. Necə bir cərrahı cəhd tətbiq olunacaq? Dərman müalicəsi lazımdırmı? Şüa müalicəsi tətbiq olunması lazımdırmı? Müalicə mərhələsindəki bütün bu qərarlar ancaq proqnostik faktorların qiymətləndirilməsi ilə alına bilir.
Ancaq bir proqnostik faktor heç bir zaman öz başına kifayət deyil. Birdən çox proqnostik faktor birlikdə qiymətləndirilərək qərar verilməlidir. Onsuz da döş xərçəngi müalicəsinin sənəti də budur. Birdən çox proqnostik faktoru göz önünə alaraq xəstəyə lazım olduğu qədər, nə çox, nə də əskik müalicə tətbiq olunmamalıdır.
Xərçəngin süd kanalı xaricinə çıxıb çıxmaması
Süd kanallarını təşkil hüceyrələr idarəsiz olaraq çoxalmağa başladıqları zaman əvvəlcə kanalı doldururlar. Hələ kanal xaricinə çıxmayan bu mərhələyə Duktal Karsinoma adı verilir. Bu mərhələ döş xərçənginin ən erkən mərhələsidir(Mərhələ 0)(Stage 0). Xərçəng hüceyrələri hələ kanal xaricinə çıxmadığı üçün bədənin heç bir yerinə keçməmiş vəziyyətdədir. Yalnız bu bölgənin çıxardılması ilə xərçəng tam olaraq müalicə edilə bilər. Əgər xərçəng süd vəzinin və ya süd kanalının xaricinə çıxmışsa xəstəlik invaziv və ya infiltratif deyilən mərhələyə keçir.
Xərçəngin tipi
Tübüler karsinoma döş xərçəngləri arasında ən yaxşı keçən tipi meydana gətirir. Medullar karsinoma və müsinöz karsinoma da, invaziv duktal karsinoma və invaziv lobular karsinomadan daha yaxşı keçə bilər.
Qoltuq altı linfa düyünlərinə metastaz
döşdə süd vəzi və ya süd kanalı xaricinə çıxan xərçəng, əvvəlcə qoltuq altında olan linfa düyünlərinə gəlir. Əməliyyat ilə qoltuq altındakı linfa düyünləri çıxardılaraq araşdırılır. Xərçəngin neçə dənə qoltuq altındakı linfa düyününə sıçramış olduğu əhəmiyyətli bir göstəricidir. Bir linfa düyününə belə sıçrama varsa və başqa bir maneə yoxsa köməkçi dərman müalicəsi (adjuvant kimyaterapiya) tətbiq olunması lazımdır. Əgər 4 və daha çox linfa düyününə sıçrama varsa, dərman müalicəsinə əlavə olaraq şüa müalicəsi də lazımdır. Qoltuq altı Linfa düyünlərinə heç metastaz olmamışsa, şiş diametri 1 sm deyil kiçikdirsə, köməkçi dərman müalicəsi tətbiq olunmağa başlayır. Əgər qoltuq altındakı linfa düyünləri, metastaz sonrası bir-birlərinə və ya mərhələdəki toxumalara yapışmışsa, əməliyyatdan əvvəl dərman müalicəsi (neoadjuvant kemoterapi) tətbiq olunması lazımdır.
Şiş ölçüsü
Şişin böyüklüyü müalicənin planlanmasında əhəmiyyətli bir meyar olaraq qəbul edilir. Şişin ölçüsü nə qədər kiçikdirsə xəstəlik o qədər yaxşı keçməsi kimi qəbul edilir. İndiki dövrdə erkən diaqnoz üsulu olan mamorafi ştrixləmələri və cəmiyyətin döş xərçəngi mövzusunda məlumatlandırılması nəticəsi xəstəlik, şiş diametri kiçikkən tutulur. Şiş diametri 5 sm-dən böyükdürsə, linfa düyünü metastazı sayı 4-dən az belə olsa əməliyyat sonrası şüa müalicəsi tətbiq olunması lazımdır.
Şişin bir qisimi kanalın içində (intraduktal komponent), bir qisimi də xaricində ola bilər; belə vəziyyətlərdə kanalın xaricinə çıxmış olan qisimin böyüklüyü göz önünə alınır.
Şişin dərəcələndirilməsi (grade)
Hüceyrələrin bəzi xüsusiyyətlərinə baxılaraq bu dərəcələndirmə edilir. Patologiya hesabatında hüceyrəvi və nüvə “grade” şəklində hesabat edilir. Grade I ən yaxşı dərəcə grade III isə ən pis dərəcə qəbul edilir. Grade II isə bunların arasında qalır.
Hüceyrələrin çoxalma nisbəti
Hər bir xəstənin xərçəng hüceyrəsi başqa bir xəstənin xərçəng hüceyrəsindən fərqlidir. Bu fərq iki insan arasındakı fərq qədər çox ola bilir. Bu səbəblə fərqli insanların xərçəng hüceyrələrinin çoxalma tutumları fərqli olur. Xərçəng hüceyrəsinin çoxalma qabiliyyəti nə qədər çoxdursa o qədər pis xarakterli qəbul edilir. Müxtəlif labaratoriya testləri ilə xərçəng hüceyrələrinin çoxalma tutumları ölçülə bilər.
Hormon həssaslıq faktorları
Estrogen və Progesteron qəbulediciləri ehtiva edib ehtiva etməməsidir. Döşdəki süd vəzləri və kanalları döşəyən hüceyrələr, estrogen (ƏR) və progesteron (PR) deyilən qadınlıq hormonlarına həssasdır. Bu hormonlar, hüceyrələr üzərindəki xüsusi nöqtələrə bağlanaraq bu hüceyrələrə təsir edirlər. bax bu xüsusi nöqtələrə qəbuledici (qəbul edici) deyilir. Bəzi döş xərçəngi hüceyrələrində də bu estrogen və ya progesteron qəbulediciləri var. Patologiya hesabatlarında yazılan ƏR (+) , PR (+) mənası xərçəng hüceyrələrinin estrogen və progesteron qəbuledicilərini daşıdığı mənasını verir. Bu qəbuledicilərin varlığı xərçəngin nisbətən daha yaxşı xasiyyətli olduğunu və daha yaxşı keçəcəyini göstərir. Ümumiyyətlə yaş irəlilədikcə, xərçəngdə estrogen və progesteron qəbuledicisi varlığı nisbəti artır. Bu qəbuledicilərin olması, xəstənin müalicədə tamoksifen dərmanından fayda görəcəyini göstərir.
Xərçəng hüceyrələrindəki dəyişikliklər
Bəzi xərçəng tiplərində fərqli genetik quruluş və buna bağlı bəzi xüsusi zülallarda artım mümkündür. Şişdə hər-2/neu (c-erbB-2) zülalı artımının müəyyən olunması, xəstəliyin fərqli olduğunu göstərir: Ayrıca dərman müalicəsində istifadə ediləcək dərmanlarda da dəyişiklik etməyi tələb edə bilər. Bu mövzuya daha irəlidə dərman müalicəsi hissəsində toxunacağıq.
Prediktif faktor nədir?
Bəzi xərçəng hüceyrələri müəyyən müalicələrə və dərmanlara daha yaxşı cavab verərkən, bəzilərinə isə cavab verməz. Labaratoriya testləri ilə xərçəng hüceyrələrinin bəzi xüsusiyyətlərini araşdıraraq müalicəyə nə şəkildə cavab verəcəyini əvvəldən təxmin edə bilirik. Bu xüsusiyyətlərə də prediktif faktorlar deyirik.
hər-2/neu (c-erbB-2) zülalı artımının müəyyən olunduğu şişlərdə, klassik xərçəng dərmanlarının kifayət qədər təsirli olmadığı görülərək yerinə fərqli dərmanların tətbiq olunması təklif edilir.
Digər faktorlar
Şişin süd kanalı içi boyunca yayılmış olması (ekstensiv intraduktal komponent), döş qoruyucu əməliyyat edilməsi baxımından əhəmiyyətlidir. Əgər bir şişdə intraduktal komponent, şiş kütləsinin 25%-dən çox qisimini əmələ gətirirsə, döşün bütününün götürülməsi təklif edilir.Xərçəngin, ətrafdakı linfa damarlarını (lenfatik invazyon), və ya qan damarlarını (vasküler invazyon) işğal etməsi, şişi əmələ gətirən hüceyrələrin bir qisiminin bəslənməsinin pozularaq ölməsi ( şiş nekrozu) kimi faktorlar da var. Bu faktorların olması, xərçəngin pis keçəcəyini göstərir.
Yaş
Xəstənin döş xərçənginə tutulduğu yaş ilə xərçəngin gedişi arasında əlaqə var. Əgər xəstə döş xərçənginə 35 yaşdan aşağı yaşda tutulsa, xəstəliyin gedişi bir az daha sürətli ola bilər; xəstəlik daha erkən təkrar oluna bilər. Lakin bu xəstələrdə kimyaterapiya deyilən dərman müalicəsi daha təsirli olur. Xərçəng irəli yaşlarda xüsusilə menopauzdan sonra ortaya çıxarsa, xəstəlik daha yaxşı keçir. Bu yaşlarda xəstəliyə tutulan qadınlardakı şişlərdə estrogen (ƏR) və progesteron qəbuledicisi (PR) olma ehtimalı daha çox olur. Bu qadınlarda tamoksifen deyilən estrogen qəbuledicisinə bağlanan dərman daha təsirli olarkən, kimyaterapiya daha az təsirli olur.
Xəstəliyin mərhələlənməsi (stage) nədir?
Xərçəngin müalicəsi, xəstəliyin içində olduğu mərhələyə (stage) görə planlanır. Bunun üçün 3 təməl faktor nəzərə alınır.
1-Şişin ölçüsü
2-Linfa düyünlərinə keçib keçməməsi
3-Digər orqanlara keçib keçməməsi
Mərhələ O (stage O)
Duktal Karsinoma mərhələsində şiş hələ kanalın xaricinə çıxmamışdır.
Mərhələ I (stage I)
Şişin diametri 2 sm-dən kiçikdir və qoltuq altındakı linfa düyünlərinə sıçramamışdır.
Mərhələ II (stage II)
Şiş diametri 2 sm-dən böyük lakin 5 sm-dən kiçikdir və ya şişin diametri 2 sm-dən kiçikdir amma qoltuq altı linfa vəzlərinə sıçramışdır. Lakin qoltuq altındakı linfa düyünləri biri bəzilərinə yapışmış halda deyil.
Mərhələ III (stage III)
Bu mərhələ ikiyə ayrılar.
Mərhələ III A (stage III A)
Şişin diametri 5 sm-dən böyükdür və ya qoltuq altındakı linfa düyünləri bir-birilərinə yapışmış haldadır.
Mərhələ III B (stage III B
Şişin diametri nə olursa olsun döş dərisinə və ya döş altındakı əzələlərə sıçramışdır və ya internal linfa düyünlərinə (döşün iç tərəfində iştirak edir) sıçramışdır.
Mərhələ IV (Stage IV)
Xərçəng döş bölgəsi xaricindəki linfa düyünlərinə və ya sümük, ağciyər kimi digər orqanlara sıçramışdır.